Er komt deze winter (g)een Elfstedentocht

door Fred Spier

Bron: Trouw - Letter en Geest, zaterdag 2 december 2000
NEL VAN BETLEHEM

Is de Elfstedentocht onvoorspelbaar of valt er iets te zeggen over de kans op een barre winter? Aan de hand van een grafiek met het aantal zonnevlekken op de Nasa-website en gegevens van de website van Vereniging De Friesche Elf Steden voorspelt de historicus Fred Spier de toekomst.

In het antieke Griekenland ontdekte Meton rond 400 voor Christus dat de zon getekend werd door donkere vlekken. We weten nu dat dit grote explosies zijn. Meton deed zijn waarnemingen gedurende zo'n twintig jaar. Hij vond dat er jaren waren met een groot aantal vlekken en periodes dat het oppervlak van de zon nauwelijks werd verstoord. Bovendien zag hij een verband tussen het voorkomen van zonnevlekken en de 
hoeveelheid neerslag: hoe meer vlekken hij zag, des te natter werd het. 
Terwijl in verschillende delen van de wereld variërend van China tot Peru mensen zonnevlekken ontdekten, gingen Metons inzichten in de antieke wereld en de daarop volgende Middeleeuwen verloren. Pas rond 1610, kort na het uitvinden van de telescoop, zagen verschillende Europese waarnemers de zonnevlekken opnieuw. 
Een van hen was Galileo Galilei. Hij gebruikte de onvolmaaktheid van het oppervlak van de zon in zijn strijd tegen het rooms-katholieke gezag. Dat verkondigde immers dat alle hemellichamen perfect waren. Sinds die tijd begonnen steeds meer Europeanen op meer of minder systematische wijze het aantal zonnevlekken te turven. 

Opmerkelijk genoeg verdwenen rond 1650 de donkere vlekken ineens nagenoeg volledig. Deze periode staat nu bekend als het Maunder Minimum en viel samen met de zogenaamde kleine ijstijd. Er werden toen fraaie Hollandse winterlandschappen geschilderd, terwijl Londenaren kermis vierden op de bevroren Theems. Vanaf 1720 werden er weer een aanzienlijk aantal zonnevlekken waargenomen. Hun terugkeer viel samen met het aflopen van de kleine ijstijd.

Pas eeuwen later werd in het optreden van de zonneactiviteit een regelmatig terugkerend patroon ontdekt. Er gaan jaren voorbij dat er nauwelijks vlekken te zien zijn. Gedurende ongeveer vijf jaar neemt vervolgens het aantal gestaag toe tot een maximum. Daarna zakt de zonneactiviteit in en bereikt na in totaal elf jaar opnieuw een minimum. Deze cyclus herhaalt zich voortdurend. 

Sinds het midden van de negentiende eeuw houdt de Eidgenossigen Sternwarte in Zurich het aantal zonnevlekken nauwkeurig bij. Het doorspitten van eerdere waarnemingen heeft geleid tot een reconstructie van de zonneactiviteit, die zo'n vier eeuwen beslaat. Steeds weer zagen onderzoekers verbanden tussen zonnevlekken en variaties in het klimaat.

De wetenschap is het er nog niet over eens hoe deze samenhang moet worden verklaard. De variatie in zonnestraling als gevolg van de zonnecyclus lijkt onvoldoende om op aarde klimaatverandering te veroorzaken. Recent is door Deense onderzoekers een nieuwe suggestie naar voren gebracht. Het ontbreken van zonnevlekken en de daarmee gepaard gaande afname van de uitstoot van geladen deeltjes, de zogenaamde zonnewind, zou meer kosmische straling van buiten het zonnestelsel tot de aarde toelaten. Dit zou leiden 
tot meer wolkenvorming en daardoor tot afkoeling van de aarde. 

In januari 1997 werd de Elfstedentocht vooralsnog voor het laatst gehouden. Toen ik in de zomer van hetzelfde jaar nadacht over de samenhang tussen de zonnevlekken en het weer, viel het op dat we in een periode van lage zonneactiviteit verkeerden. Was dit toeval, of was er sprake van een meer algemeen patroon? 

De opkomst van het internet maakt het mogelijk hierover snel uitsluitsel te krijgen. Op de NASA-website vond ik een grafiek met het aantal zonnevlekken over de afgelopen twee-en-een-halve eeuw. De website van de Vereniging De Friesche Elf Steden verschafte de jaren waarin de tocht der tochten werd gehouden. Het resultaat, bijgewerkt tot en met het jaar 2000, wordt in bijgaande grafiek getoond. (Weerstation De Arend actuele grafiek) In een oogopslag wordt duidelijk dat er geen Elfstedentochten werden georganiseerd tijdens de jaren dat het aantal zonnevlekken hoger was dan vijftig. En gedurende de afgelopen decennia kon alleen tijdens zonne-minima het Friese schaatsenthousiasme opvlammen. 

Er zijn verschillende factoren die het terugdringen van Elfstedentochten tot in de jaren van laagste zonneactiviteit helpen verklaren. Sinds de tweede helft van de twintigste eeuw is er sprake van een opwarming van het klimaat, al dan niet onder invloed van menselijk handelen. Deze opwaartse trend hangt wellicht mede samen met het toenemen van de zonneactiviteit. De industrialisering van Nederland heeft ertoe geleid dat er steeds meer warm water wordt geloosd op de kanalen en meren waarop de Elfstedentocht moet plaatsvinden. De beroepsvaart stelt er bovendien prijs op de vaarroutes zo lang mogelijk open te houden. Het sterk gegroeide aantal deelnemers en toeschouwers alsmede de intense belangstelling van de media maakt het nodig grotere veiligheidsmarges in te bouwen. De organisatie van het evenement duurt daardoor langer en het ijs moet dikker zijn. 

Hoe belangrijk deze factoren ook zijn, de zonneactiviteit stelt een duidelijke grens aan de mogelijkheid om de tocht te kunnen organiseren. De voorspelling lijkt gerechtvaardigd dat er geen Elfstedentochten zullen worden gehouden tijdens alle jaren waarin er meer dan vijftig vlekken op de zon te zien zijn. En omdat we nu in een zonnemaximum verkeren, valt de eerste tocht pas over vier tot vijf jaar te verwachten. Uiteraard onder het voorbehoud dat de zonnevlekken niet plotseling op mysterieuze wijze inzakken. 

Tot zover de tekst uit de Trouw van 2 december 2000.
Om bovenstaand artikel te completeren heeft weerstation De Arend onderstaande gegevens voor u:

Onderstaand vindt u de laatst vrijgegeven grafiek van het aantal zonnevlekken (Bron: NOAA.)
De grafiek geeft aan tot welke datum de gegevens zijn verwerkt..
De laatste tien jaar en de trend voor de komende jaren is nauwkeurig zichtbaar.
U kunt de zon zelf in de gaten houden via het hoofdmenu >> huidig weer >> weer in de ruimte

Meer klimatologische informatie over de elfstedentocht van het KNMI vindt u hier.